Ο Freire αφιέρωσε τη ζωή του στην εκπαίδευση των αναλφάβητων του τρίτου κόσμου, οικοδομώντας το παιδαγωγικό του πρόγραμμα γύρω από τις ανάγκες τους και με στόχο την ενδυνάμωσή τους και την απελευθέρωσή τους από τα δεσμά της κοινωνικο-πολιτικής καταπίεσης. Στον πρόλογο του έργου του Η αγωγή του καταπιεζόμενου επισημαίνει πως «Ο φόβος της ελευθερίας, για τον οποίο ο κάτοχός του δεν έχει πάντα επίγνωση, τον κάνει να βλέπει φαντάσματα. Ένα τέτοιο άτομο καταφεύγει στην επιδίωξη ασφάλειας, που την προτιμά από τους κινδύνους της ελευθερίας.», μία σκέψη που μοιάζει με αφετηρία στην προσπάθειά του να κατανοήσει τους εκπαιδευόμενους και να τους παρέχει τα κατάλληλα εφόδια για τη χειραφέτησή τους.
Η εκπαιδευτική μέθοδος διδασκαλίας
Η εκπαιδευτική μέθοδος του Freire στηρίζεται στη συστηματική μελέτη της καθημερινής ζωής των αναλφάβητων μέσα από τους όρους «κωδικοποίηση» και «αποκωδικοποίηση». Πρόκειται για δύο έννοιες που ταυτίζονται με τις έννοιες «επιφανειακή δομή» και «δομή βάθους» που χρησιμοποιεί ο Noam Chomsky. Ως κωδικοποίηση νοείται η υπάρχουσα κατάσταση την οποία βιώνουν οι αναλφάβητοι, αλλά δεν τη γνωρίζουν σε όλο το βάθος τους. Η υπάρχουσα κατάσταση μπορεί να απεικονιστεί με μία φωτογραφία ή ένα ιχνογράφημα, τα οποία αποτελούν έναυσμα για τον διάλογο εκπαιδευτή-εκπαιδευόμενων και για τη διαδικασία της μάθησης. Ο προβληματισμός επάνω στην κωδικοποιημένη κατάσταση οδηγεί στην αποκωδικοποίηση. Η αποκωδικοποίηση, επομένως, είναι μία πράξη γνώσης που δίνει τη δυνατότητα στους εκπαιδευόμενους να διεισδύσουν στην πραγματικότητα και να κατανοήσουν με ολιστικό τρόπο.
Θεματικές αναπαραστάσεις
Ο Freire χρησιμοποιεί συχνά την αποτύπωση αναπαραστάσεων (σκίτσα) με θέματα που ενδιαφέρουν του ενήλικες, ενώ στηρίζεται σε λέξεις που φέρουν τη σημασία της υπάρχουσας εμπειρίας των ανθρώπων. Κατά την άποψή του, αυτά τα περιεχόμενα, τα οποία προκύπτουν από τα παραγωγικά θέματα[1], εμπλέκουν στη μάθηση μία δημιουργική πράξη. Τα αλφαβητάρια σύμφωνα με τον Freire δεν επιτρέπουν στους μαθητές να παίρνουν πρωτοβουλίες, ειδικά στην περίπτωση της δημιουργίας λέξεων. Για τη μελέτη των θεματικών αναπαραστάσεων δίνει μεγάλη σημασία στον διάλογο, ο οποίος αποτελεί μία «πράξη δημιουργίας» για τους αναλφάβητους, που τους οδηγεί τελικά στον προβληματισμό.
Ο εκπαιδευτής και ο ρόλος του
Σύμφωνα με τον Freire, ο εκπαιδευτής είναι υπεύθυνος για την ανάπτυξη διαλόγου, προκειμένου να γίνει συλλογική πράξη η απόκτηση γνώσεων. Η πρακτική του μονολόγου θεωρεί τον άνθρωπο ως αντικείμενο προς χειρισμό. Χρησιμοποιώντας τον μονόλογο ο εκπαιδευτής είναι σα να προσπαθεί να γεμίσει τις «κενές συνειδήσεις» και τα υποτιθέμενα «άδεια κεφάλια» των εκπαιδευόμενων με αλλεπάλληλες καταθέσεις γνώσεων. Περαιτέρω, ο μονόλογος αναπαράγει την παθητική στάση του ατόμου, ενώ αντίθετα ο ρόλος της εκπαίδευσης πρέπει να είναι να βοηθήσει τον εκπαιδευόμενο να ενεργοποιηθεί και να κατανοήσει κριτικά την πραγματικότητα.
«αν η εκμάθηση της ανάγνωσης και της γραφής πρόκειται να αποτελέσει πράξη απόκτησης γνώσης, οι μαθητευόμενοι πρέπει να αναλάβουν από την αρχή ρόλο δημιουργικών υποκειμένων με κριτική σκέψη πάνω στην ίδια τη διαδικασία της ανάγνωσης και της γραφής και στη βαθιά σημασία της γλώσσας»
P. Freire, Πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας, εκδ. Καστανιώτη, σ. 38
Ο εκπαιδευτής δε θα πρέπει να διστάζει να θίγει θέματα που άπτονται της πραγματικότητας ή όταν οδηγεί την ομάδα στη συζήτηση για επίκαιρα ζητήματα. Είναι σημαντικό να έχει εμπιστοσύνη στους ανθρώπους και να τους ενθαρρύνει να συζητούν όσα τους απασχολούν. Θεωρεί μάλιστα πως οι εκπαιδευόμενοι όλων ηλικιών μπορούν να σκεφτούν κριτικά, έτσι ώστε να απομυθοποιήσουν ή να αποκρυπτογραφήσουν τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τους γύρω τους. Ο μετασχηματισμός της πραγματικότητας λοιπόν είναι εφικτός αρκεί οι εκπαιδευτές να συμμετέχουν ως ίσοι με τους εκπαιδευόμενους σε έναν «αληθινό διάλογο» που επαναπροσδιορίζει την τοποθέτηση των προβλημάτων.
Τα μέσα που θα χρησιμοποιήσει ο εκπαιδευτής είναι όλα βοηθητικά και εξυπηρετούν τον σκοπό της απελευθερωτικής εκπαίδευσης. Η παιδεία, σύμφωνα με τον Freire, πρωτίστως, είναι άσκηση ελευθερίας που οδηγεί τόσο τον εκπαιδευτή όσο και τον εκπαιδευόμενο στη λύτρωση από τη σιωπή και τον μονόλογο. Η απελευθέρωση επιτυγχάνεται, όταν και οι δύο ξεκινούν να μαθαίνουν.
«Δε μπορούμε να διδάξουμε τίποτα στους εκπαιδευόμενους, αν δεν θελήσουμε να μάθουμε και εμείς από αυτούς. Αν μέσα μας δεν κλονιστεί η πίστη πως όλα τα ξέρουμε.»
P. Freire, Pedagogy in process, Seabury, p. 73
Θα λέγαμε λοιπόν πως η παιδαγωγική του Freire δε θεωρεί τίποτα ως δεδομένο και κανέναν ως μοναδικό φορέα γνώσης. Εκπαιδευτής και εκπαιδευόμενοι προσπαθούν από κοινού για την απόκτηση γνώσης και για την κριτική συνειδητοποίηση.
______________________________________________________________________________________
Περισσότερα σχετικά με το παιδαγωγικό πρόγραμμα του P. Freire μπορείτε να βρείτε:
Χρ. Μάνθου, «Το παιδαγωγικό πρόγραμμα του Freire», Εκπαίδευση Ενηλίκων, τ. 10, 2007
B. Βασιλού-Παπαγεωργίου, «Η Εκπαίδευση Ενηλίκων υπό το πρίσμα δύο στοχαστών του 20ού αιώνα, J.Dewey και P.Freire», Εκπαίδευση Ενηλίκων, τ. 1, 2004
Ι. Βρεττός, «Η “Σωκρατική Ειρωνεία” στους Πλατωνικούς Διαλόγους και η “Έπαρση του Εκπαιδευτή” στον Paulo Freire», Εκπαίδευση Ενηλίκων, τ. 29, 2013
«Η παιδαγωγική της αξιολόγησης» Στο βιβλίο αυτό στενοί συνεργάτες του Paulo Freire και σημαντικοί σύγχρονοι θεωρητικοί της αξιολόγησης, εξετάζουν την επίδραση και τις προεκτάσεις των ιδεών του Freire στη θεωρία και την πράξη της αξιολόγησης. [Επιμελητής αγγλικής έκδοσης: Michael Quinn Patton, Επιμελητής ελληνικής έκδοσης: Θανάσης Καραλής, ΙΝΕ ΓΣΕΕ, 2021]
Μπορείτε να δείτε την πλήρη έκδοση εδώ: https://www.inegsee.gr/ekdosi/i-pedagogiki-tis-axiologisis/
[1] Τα παραγωγικά θέματα συγκροτούνται από ιδέες, ελπίδες, αμφιβολίες, αξίες και προκλήσεις στο πλαίσιο των δύο βασικών οντολογικών δυνατοτήτων για εξανθρώπιση ή απανθρώπιση που ορίζει ο Freire. Δεν είναι ποτέ απομονωμένα, ανεξάρτητα, ασύνδετα και στατικά. Οι άνθρωποι υιοθετούν αντιφατικές θέσεις απέναντι στο σύμπαν των παραγωγικών θεμάτων, άλλοι εργάζονται για τη διατήρηση των υφιστάμενων δομών και άλλοι για να τις αλλάξουν. Τα θέματα ονομάζονται παραγωγικά γιατί όπως και αν γίνουν αντιληπτά και όποια δραστηριότητα κι αν προκαλέσουν περιέχουν τη δυνατότητα να «ξετυλιχτούν» σε πολλά άλλα θέματα. Δεν βρίσκονται στους ανθρώπους, χωριστά από την πραγματικότητα, ούτε στην πραγματικότητα χωριστά από τους ανθρώπους. Μπορούν να «συλληφθούν» μόνο στις σχέσεις των ανθρώπων με τον κόσμο. Η διερεύνηση των παραγωγικών θεμάτων σημαίνει διερεύνηση της σκέψης των ανθρώπων για την πραγματικότητα και της δράσης τους πάνω στην πραγματικότητα, δηλαδή της πράξης τους (Freire,P., Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππας, σσ. 112-126)
